Wpływ geopolityki na ceny paliw w Polsce: Analiza ostatnich trendów

Wprowadzenie: Globalne powiązania rynku paliwowego

Ceny paliw w Polsce, podobnie jak w innych krajach Unii Europejskiej, są wypadkową złożonych, globalnych zależności gospodarczych i geopolitycznych. Choć przeciętny konsument może postrzegać ceny na stacjach benzynowych jako wynik decyzji lokalnych koncernów naftowych czy polityki fiskalnej państwa, w rzeczywistości są one silnie determinowane przez wydarzenia międzynarodowe, często odległe geograficznie od naszego kraju.

W niniejszym artykule przeanalizujemy, jak wydarzenia geopolityczne ostatnich lat wpłynęły na ceny paliw w Polsce, jakie mechanizmy rynkowe i polityczne stoją za wahaniami cen oraz jakie są prognozy na najbliższą przyszłość. Skupimy się na kluczowych punktach zwrotnych i ich bezpośrednim przełożeniu na portfele polskich kierowców.

Struktura cen paliw w Polsce

Zanim przejdziemy do analizy wpływu wydarzeń geopolitycznych, warto przypomnieć z czego składa się cena paliwa w Polsce:

• Cena hurtowa (bez podatków): ok. 45-50% ceny końcowej
• Akcyza: ok. 20-25% ceny końcowej
• Opłata paliwowa: ok. 3-4% ceny końcowej
• Opłata emisyjna: ok. 1% ceny końcowej
• VAT (23%): ok. 18-20% ceny końcowej
• Marża detaliczna: ok. 5-7% ceny końcowej

Cena hurtowa, stanowiąca niemal połowę ceny końcowej, jest bezpośrednio powiązana z cenami ropy naftowej na rynkach światowych oraz kursem dolara względem złotego. To właśnie na tę składową najsilniej oddziałują czynniki geopolityczne. Pozostałe elementy ceny, takie jak podatki i opłaty, są regulowane na poziomie krajowym i mogą być wykorzystywane przez rząd jako narzędzie do łagodzenia szoków cenowych.

Kluczowe wydarzenia geopolityczne ostatnich lat i ich wpływ na ceny paliw

1. Pandemia COVID-19 (2020-2021)

Wybuch pandemii COVID-19 w pierwszym kwartale 2020 roku doprowadził do bezprecedensowego spadku popytu na ropę naftową. Lockdowny wprowadzone na całym świecie drastycznie ograniczyły mobilność, co doprowadziło do nadpodaży ropy i historycznego spadku cen. W kwietniu 2020 roku ceny kontraktów terminowych na ropę WTI (West Texas Intermediate) osiągnęły nawet wartości ujemne.

W Polsce przełożyło się to na spadek cen paliw na stacjach do poziomów niewidzianych od lat. W maju 2020 roku średnia cena benzyny Pb95 wynosiła ok. 4,20 zł za litr, a oleju napędowego ok. 4,15 zł za litr. Był to efekt nie tylko spadku cen ropy, ale również deprecjacji dolara względem złotego, co dodatkowo obniżało cenę w polskich warunkach.

Jednak już pod koniec 2020 roku i w 2021 roku, wraz z rozwojem szczepionek i stopniowym odmrażaniem gospodarek, popyt na ropę zaczął rosnąć, co przy ograniczonej podaży (część producentów ograniczyła wydobycie w czasie pandemii) doprowadziło do wzrostu cen. Od stycznia do grudnia 2021 roku ceny paliw w Polsce wzrosły o około 30%, osiągając poziom ponad 6 zł za litr.

2. Wojna w Ukrainie i sankcje na Rosję (2022-2023)

Rosyjska agresja na Ukrainę w lutym 2022 roku wywołała wstrząs na globalnych rynkach energetycznych. Rosja, będąca drugim największym eksporterem ropy naftowej na świecie, stała się obiektem bezprecedensowych sankcji ze strony Zachodu. W odpowiedzi na sankcje Unia Europejska oraz USA nałożyły embargo na import rosyjskiej ropy drogą morską oraz wprowadziły limit cenowy na rosyjską ropę transportowaną drogą morską do krajów trzecich.

Dla polskiego rynku paliw miało to kilka kluczowych konsekwencji:

• Gwałtowny wzrost cen ropy na rynkach światowych w pierwszych tygodniach po inwazji, co przełożyło się na rekordowe ceny na stacjach (powyżej 7 zł za litr w marcu 2022).
• Konieczność dywersyfikacji dostaw ropy do polskich rafinerii, które dotychczas w dużej mierze bazowały na rosyjskiej ropie Urals.
• Zwiększenie importu paliw gotowych, co częściowo wpłynęło na marże rafinerii.
• Interwencja rządu w postaci czasowego obniżenia stawek VAT i akcyzy w ramach tarcz antyinflacyjnych, co złagodziło wzrost cen detalicznych.

W pierwszej połowie 2023 roku, mimo stabilizacji sytuacji na froncie, geopolityczne napięcia związane z wojną nadal wpływają na rynek ropy. Chociaż ceny ropy spadły z rekordowych poziomów z początku wojny, nadal utrzymują się powyżej poziomów przedwojennych. W Polsce, po wygaśnięciu tarczy antyinflacyjnej na początku 2023 roku, ceny paliw ustabilizowały się na poziomie około 6,50-6,80 zł za litr, co jest wyższe niż przed wojną, ale niższe od szczytów z marca 2022.

3. Polityka OPEC+ i jej wpływ na globalny rynek ropy

Organizacja Krajów Eksportujących Ropę Naftową (OPEC) wraz z sojusznikami, w tym Rosją (razem tworzą grupę OPEC+), ma ogromny wpływ na globalny rynek ropy poprzez kontrolę znacznej części światowej produkcji. Decyzje OPEC+ o zwiększeniu lub zmniejszeniu wydobycia bezpośrednio przekładają się na ceny ropy, a w konsekwencji na ceny paliw w Polsce.

W ostatnich latach OPEC+ kilkukrotnie podejmował decyzje o ograniczeniu produkcji:

• W kwietniu 2020 roku, w odpowiedzi na spadek popytu spowodowany pandemią, OPEC+ zgodził się na historyczne cięcia produkcji o 9,7 miliona baryłek dziennie.
• W październiku 2022 roku, mimo presji ze strony USA, OPEC+ ogłosił cięcie produkcji o 2 miliony baryłek dziennie, co doprowadziło do wzrostu cen ropy.
• W kwietniu 2023 roku OPEC+ niespodziewanie ogłosił dodatkowe dobrowolne cięcia produkcji o 1,16 miliona baryłek dziennie, co dodatkowo wsparło ceny ropy.

Te decyzje miały bezpośredni wpływ na polski rynek paliw, przyczyniając się do utrzymania cen na podwyższonym poziomie, mimo spadku popytu w niektórych okresach. Szczególnie widoczne było to po decyzji z kwietnia 2023 roku, która zatrzymała trend spadkowy cen paliw w Polsce i doprowadziła do ich wzrostu w drugim kwartale 2023 roku.

Wpływ kursu złotego względem dolara na ceny paliw

Istotnym czynnikiem, często pomijanym w analizach, jest wpływ kursu walutowego na ceny paliw w Polsce. Ponieważ ropa naftowa jest notowana w dolarach amerykańskich, a polskie rafinerie płacą za surowiec w tej walucie, osłabienie złotego względem dolara automatycznie podnosi koszty zakupu ropy, nawet jeśli jej cena wyrażona w dolarach pozostaje stabilna.

W ostatnich latach polska waluta doświadczyła znacznych wahań względem dolara:

• W marcu 2020 roku, na początku pandemii, kurs USD/PLN wzrósł z około 3,80 do ponad 4,20.
• W marcu 2022 roku, po inwazji Rosji na Ukrainę, złoty osłabił się do poziomu około 4,50 za dolara.
• W październiku 2022 roku kurs USD/PLN osiągnął szczyt na poziomie ponad 5,00, co było najwyższym kursem od ponad 20 lat.

Te wahania kursu miały znaczący wpływ na ceny paliw. Na przykład, w październiku 2022 roku, mimo że ceny ropy na rynkach światowych były niższe niż w marcu 2022 roku, ceny paliw w Polsce utrzymywały się na wysokim poziomie właśnie ze względu na rekordowo słabego złotego.

Od początku 2023 roku obserwujemy umocnienie złotego, co częściowo łagodzi wpływ wysokich cen ropy na polskie stacje. W lipcu 2023 roku kurs USD/PLN ustabilizował się na poziomie około 4,00-4,10, co jest najsilniejszym poziomem złotego od ponad roku.

Wpływ polityki fiskalnej państwa na ceny paliw

Rządy mają do dyspozycji narzędzia fiskalne, które mogą wykorzystać do łagodzenia wpływu globalnych szoków cenowych na krajowy rynek paliw. W Polsce, w odpowiedzi na gwałtowny wzrost cen energii po inwazji Rosji na Ukrainę, rząd wprowadził szereg działań w ramach tzw. tarcz antyinflacyjnych:

• Od grudnia 2021 do końca 2022 roku obniżono stawkę VAT na paliwa z 23% do 8%.
• Czasowo obniżono stawkę akcyzy na paliwa do minimalnego poziomu dopuszczalnego przez UE.
• Wprowadzono zwolnienie z opłaty emisyjnej.

Dzięki tym działaniom, mimo rekordowych cen ropy na światowych rynkach, ceny paliw w Polsce były jedne z najniższych w Unii Europejskiej w 2022 roku. Według danych Komisji Europejskiej, w niektórych tygodniach 2022 roku ceny benzyny w Polsce były nawet o 25% niższe niż średnia unijna.

Wygaśnięcie tarcz antyinflacyjnych na początku 2023 roku doprowadziło do skokowego wzrostu cen paliw o około 0,90-1,00 zł na litrze, mimo że ceny ropy na rynkach światowych w tym czasie nie wzrosły. Pokazuje to, jak duży wpływ na końcową cenę paliwa ma polityka fiskalna państwa.

Koncentracja na polskim rynku paliwowym a ceny detaliczne

Istotnym czynnikiem wpływającym na ceny paliw w Polsce jest stosunkowo wysoka koncentracja rynku. Po fuzji Orlenu z Lotosem, która została sfinalizowana w 2022 roku, PKN Orlen kontroluje większość rynku hurtowego oraz znaczną część rynku detalicznego. Choć w ramach środków zaradczych część stacji Lotosu została sprzedana węgierskiemu MOL, a Saudi Aramco przejęło udziały w rafinerii gdańskiej, nadal mamy do czynienia z wysoko skoncentrowanym rynkiem.

Taka struktura rynku rodzi pytania o poziom konkurencji i jej wpływ na ceny detaliczne. Obserwacje z rynku wskazują, że ceny na stacjach różnych sieci są często zbliżone, a zmiany cen hurtowych są przenoszone na ceny detaliczne z pewnym opóźnieniem, co może świadczyć o niepełnej konkurencji.

Z drugiej strony, Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów regularnie monitoruje rynek i jak dotąd nie stwierdził jednoznacznych praktyk ograniczających konkurencję. Ponadto, porównania międzynarodowe wskazują, że marże detaliczne w Polsce są na zbliżonym poziomie do innych krajów UE, co sugeruje, że stopień koncentracji rynku nie przekłada się bezpośrednio na wyższe ceny dla konsumentów.

Prognozy na przyszłość

Przewidywanie przyszłych cen paliw jest obarczone dużą niepewnością ze względu na złożoność czynników geopolitycznych i makroekonomicznych. Niemniej jednak, można wskazać kilka kluczowych trendów, które będą kształtować polski rynek paliw w najbliższych miesiącach i latach:

1. Niepewność geopolityczna: Kontynuacja wojny w Ukrainie oraz napięcia na Bliskim Wschodzie będą nadal wprowadzać niepewność na rynku ropy. Ewentualna eskalacja konfliktu lub nowe sankcje mogą prowadzić do gwałtownych zmian cen.
2. Polityka OPEC+: Decyzje kartelu o poziomie produkcji będą kluczowym czynnikiem wpływającym na ceny ropy. Dotychczasowa polityka sugeruje, że OPEC+ będzie dążył do utrzymania cen na poziomie co najmniej 80-90 USD za baryłkę.
3. Transformacja energetyczna: Długoterminowym trendem jest odchodzenie od paliw kopalnych w kierunku elektromobilności i innych alternatywnych źródeł energii. W krótkiej perspektywie może to prowadzić do zmniejszenia inwestycji w wydobycie ropy, co przy utrzymującym się popycie może prowadzić do wyższych cen.
4. Kurs złotego: Perspektywy dla polskiej waluty są umiarkowanie pozytywne, co może łagodzić wpływ ewentualnego wzrostu cen ropy na rynkach światowych.
5. Polityka fiskalna: W obliczu wysokiej inflacji i zbliżających się wyborów możliwe są interwencje rządu w postaci czasowych obniżek podatków od paliw, co mogłoby przejściowo obniżyć ceny na stacjach.

Biorąc pod uwagę powyższe czynniki, analitycy przewidują, że w drugiej połowie 2023 roku ceny paliw w Polsce będą utrzymywać się w przedziale 6,00-7,00 zł za litr, z możliwymi okresowymi wahaniami w zależności od wydarzeń geopolitycznych i decyzji OPEC+.

Podsumowanie

Analiza wpływu geopolityki na ceny paliw w Polsce pokazuje, jak złożone i wielowymiarowe są powiązania między globalną polityką a lokalnymi cenami produktów naftowych. Polski rynek paliw, mimo swojej specyfiki, jest głęboko zintegrowany z rynkiem globalnym i reaguje na te same impulsy co rynki innych krajów europejskich.

Kluczowe wnioski z przeprowadzonej analizy są następujące:

• Ceny paliw w Polsce są silnie uzależnione od globalnych cen ropy naftowej, które z kolei są kształtowane przez wydarzenia geopolityczne, szczególnie konflikty na terenach bogatych w ropę oraz decyzje największych producentów skupionych w OPEC+.
• Istotnym czynnikiem wpływającym na ceny paliw w Polsce jest kurs złotego względem dolara amerykańskiego. Wahania kursu mogą wzmacniać lub łagodzić wpływ zmian cen ropy na rynkach światowych.
• Polityka fiskalna państwa, w szczególności wysokość podatków i opłat stanowiących ponad 40% ceny detalicznej paliwa, jest skutecznym narzędziem łagodzenia wpływu globalnych szoków cenowych na konsumentów.
• Struktura polskiego rynku paliwowego, charakteryzująca się stosunkowo wysoką koncentracją, może wpływać na mechanizm kształtowania cen detalicznych, choć nie ma jednoznacznych dowodów na to, że prowadzi to do zawyżonych cen dla konsumentów.

W najbliższej przyszłości należy spodziewać się utrzymania znaczącej zmienności cen paliw, będącej odzwierciedleniem niepewnej sytuacji geopolitycznej oraz trwającej transformacji energetycznej. Dla przeciętnego polskiego kierowcy oznacza to konieczność adaptacji do wahań cen oraz potencjalnie stopniowego przejścia na alternatywne źródła napędu w dłuższej perspektywie.